نخستين نشست علمي همايش بين المللي «عدالت و اخلاق در مکتب اهل بيت»

در ابتداي اين نشست دکتر حميد رضا شريعت مداري، استاد دانشگاه اديان و مذاهب قم، به ارائه مقاله خود با عنوان «نظريه عدالت اخلاقي نزد متفکران مسلمان قرن چهارم هجري» پرداخت.
وي با اشاره به اينکه قرن چهارم هجري در تاريخ اسلام از لحاظ تفکر عقلاني، دوره¬اي منحصر به فرد به شمار مي آيد، بيان داشت: قرن چهارم هجري اوج تفکر و آزادانديشي عقلاني نزد متفکران مسلمان ازگرايشهاي مختلف مذهبي و قومي بود.
شريعت مداري با اشاره به اينکه اين متفکران قرن چهارم، مثل کساني چون مسکويه و توحيدي، گرايشهاي انسان گرايي را در آن سده پايه گذاشتند و خودشان را منحصر به تقليد از فلفسه «اسکولاستيکي» در گذشته نبود، افزود: اهتمام اين متفکران هرگز به قضاياي فلسفي و منطقي نبود بلکه ناشي از ارزشها و موضوعات مهم زمانه شان بود. از اين رو چه بسا در اين دوره نمي توان متفکراني را يافت که در سطح ابن سينا و فارابي باشند، کساني که در آغاز همان قرن فلسفه اسلامي را رواج دادند.
وي افزود: در نتيجه اهتمام اين متفکران به زنده کردن محافل فلسفي و نشستهاي علمي  با اشراف حکما و وزراء احيا بود و آنچه که از اين جلسات تسري پيدا مي کرد. براي نمونه روايت ابوحيان توحيدي از اين اينگونه نشستها، تصوير زيبايي از اين دوره را نشان داده است. در نتيجه، اين عصر، اخيرا  مورد توجه مستشرقان و متفکرين عرب قرار گرفته است.
عضو هيئت علمي دانشگاه اديان و مذاهب قم با اشاره به اينکه از مشخصه هاي اين دوره، علاوه بر شناخته شدن به عنوان فلسفه قرن چهارم هجري، تمرکز بر ارزشهاي انساني و اخلاقي توسط نخبگان اين دوره بود، خاطرنشان کرد: توجه به اين ارزشها در محافل علمي و کتب فلسفي اين دوره منعکس شده اند.
وي گفت: پژوهشگران توجه زيادي به جنبه هاي انساني اين حرکت عقلي در قرن چهارم داشته اند ، اما اهتمام شايسته به تحقيق درباره جنبه هاي اخلاقي اين دوره نشده است.
شريعت مداري بيان کرد: در اين مقاله تلاش شده است تا با مراجعه به آثار کساني چون مسکويه، يحيي بن عدي و توحيدي پرتوي از اين جنبه هاي اخلاقي مورد بررسي قرار گيرد.
استاد دانشگاه اديان و مذاهب قم با اشاره به ديدگاه مسکويه مبني بر اينکه مرکزيت فضائل اخلاقي از اجتماع سه فضيلت حکمت، عفت و شجاعت ناشي مي¬شود، افزود: از نظر مسکويه فضيلت اخلاقي که از اجتماع اين سه فضيلت پديد مي آيد، عدالت است.
وي گفت: ما در اين مقاله به حرکت علمي اين نخبگان فلسفي قرن چهارم هجري در بحث از فلسفه اخلاق اشاره کرده ايم و در اين بحث نظريه عدالت را  از ديدگاه کساني چون مسکويه و توحيدي مورد بررسي قرار داده ايم.
در ادامه نخستين نشست علمي همايش بين المللي «عدالت و اخلاق»، ادريس هاني عضو انجمن حکمت متفکرين و محققين  مغرب، به ارائه مقاله خود با عنوان « انديشه عدالت از راولز تا امام رضا» پرداخت.  
چگونه از معارف اسلامي، شخص عادل را تشخصي داد؟
وي با بيان اينکه «در اين مقاله سعي شده تاملي درباره انديشه عدالت و مقايسه آن در قديم و جديد» داشته باشد، گفت: اين مقايسه انديشه عدالت در گذشته و امروز، خود به تنهايي نشان دهنده اين است که همواره انديشه عدالت موضوعي بوده است که مورد بحث بوده است. اين موضوع خود باعث مي شود که بگوييم، بي عدالتي نيز همواره در مرکز فعاليتهاي بشري بوده است.
هاني با اشاره به اينکه در اين مقاله از بحثهاي تفصيلي که در طول تاريخ اسلامي درباره انديشه عدالت شده است اجتناب ورزيده شده، اظهار داشت: اين مقايسه که انجام داده ايم مقايسه اي تاريخي نيست چرا که اين شکل از مقايسه بي نتيجه خواهد بود. اما مقايسه اي بنيادي نشان مي دهد که انديشه عدالت، احساس فوق تاريخي بوده است و در هر زمان اعتراضات براي بي عدالتي و عدالت گرايي وجود داشته است.
وي با بيان اينکه در طول تاريخ فرهنگ اسلامي، ذخيره قابل توجه اي از تعاليم و مباحث پيرامون انديشه عدالت و قضاياي پيرامون وجود دارد، افزود: ما در اين مقاله بر ديدگاه يکي از امامان بزرگ جهان اسلام پيرامون عدالت تمرکز خواهيم کرد، امامي که به سبب تجربه هاي سياسي و در خلال حوادث پيرامونش، تاکيد زيادي بر مفهوم عدالت داشت.
هاني ضمن طرح پرسشهايي با اين عنوان که «چگونه از ميراث معارف اسلامي، ويژگي هاي شخص عادل را به دست آوريم؟»، « با توجه به زمانه سياسي امام رضا، چگونه از گفته هاي او پيرامون عدالت، موضع او را در اين زمينه استخراج کنيم؟»، «چگونه مي توانيم انديشه عدالت را از تجربه هاي آن امامي که داعيه عدالت را داشت الهام بگيريم، هنگامي که احکامي مبهم و پيچيده را به او نسبت مي دهند؟»، افزود: پيش از پرداختن به اين سوالات، در اين مقاله مقدماتي را پيرامون انديشه و تاملات درباره عدالت و قضاياي مربوط به آن بيان خواهيم کرد و سپس به به چارچوب انديشه رضوي در باب عدالت خواهيم پرداخت.

پاختلافات بنياديني در مفهوم عدالت وجود دارد
در ادامه اين نشست علمي، محمد شجاعيان، استاديار پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، به ارائه مقاله «نظريه هاي عدالت در فلسفه سياسي» پرداخت.
اين استاديار علوم سياسي، با بيان اينکه مي توان سه حوزه تمدني خاص را درباره موضوع عدالت در تاريخ فلسفه سياسي در نظر گرفت، خاطرنشان کرد: اين حوزه ها حوزه تمدن يوناني، حوزه تمدن اسلامي و حوزه تمدني مدرن هستند و ما در مقاله حاضر، برخي از مهمترين نظريه هاي عدالت در هر يک از اين گفتمان ها را مورد بررسي قرار داده ايم.
 شجاعيان با اشاره به اينکه درباره مفهوم عدالت و اينکه عدالت با مفاهيم ديگر اخلاقي و سياسي چه ارتباطي دارد اختلافات بنياديني در حوزه هاي تمدني مختلف وجود دارد، افزود: علت اين امر را بايد در مبادي و مباني جهان شناختي و معرفت شناختي و انسان شناختي آنها دانست.
وي عنوان کرد: اين مبادي مختلف، همان چيزي است که تبيين کننده اختلافات ذکر شده بر سر مفهوم عدالت است. تلقي ازعدالت در فضاي تمدني مدرن، با آنچه که در فضاي اسلامي و حتي يوناني وجود دارد، تمايزات بنياديني دارد.
استاديار پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با بيان اينکه فلاسفه سياسي مدرن، به دليل برداشت خاصي که بويژه از انسان و جهان داشته اند، به جنبه هاي ماورايي و مافوق طبيعي انسان توجهي نداشته اند، افزود: تلقي از انسان به عنوان يک فرد جدا از اجتماع، نيز موجب شده است که فردگرايي به يکي از عناصر عمده ي نظريه هاي مدرن در باب عدالت تبديل شود به گونه اي که مي توان ادعا کرد فردگرايي در نظريه هاي مدرن، گفتمان غالب بوده است.
اين پژهشگر با اشاره به اين موضوع که  «يکي از ويژگيهاي مشترک نظريه هاي عدالت در فضاي تمدني اسلامي و يوناني، همبستگي و وحدت معيارهاي عدالت فردي و عدالت اجتماعي است»، خاطرنشان کرد: اين به اين معناست که نمي توان تصور کرد يک انسان به لحاظ فردي فاقد معيارها و موازين عدالت باشد اما مجموعه اي از اين افراد بتوانند يک جامعه عادل را تشکيل دهند.

در پايان نخستين نشست علمي همايش بين المللي «عدالت و اخلاق» که در آمفي تئاتر دانشکده الهيات و معارف اسلامي دانشگاه فردوسي مشهد برگزار شد، پس از ارائه مقالات توسط محققان حاضرين به پرسش و پاسخ نيز پرداختند.